In mijn Britse kerkblad Reform, magazine van de United Reformed Church, stond een klein bericht met een grote impact. Het was een foto van de zg. Slave Bible. Die werd in 1808 uitgegeven op aanwijzingen van de Anglicaanse bisschop van Londen, speciaal bedoeld voor ‘negro slaves’ in de Westindische koloniën van het vroegere Empire.
Het was een buitengewoon dun bijbeltje, omdat 90% van het Oude Testament en 50% van het Nieuwe Testament waren weggelaten. Daardoor was het ook een bijzonder veilig boekwerkje geworden: slaven vonden er geen letter in over rechtvaardigheid of bevrijding, maar des te meer over gehoorzaamheid en onderwerping.
Slavenbijbel
De Slave Bible, waarvan nog drie exemplaren bestaan, wordt tot april 2019 tentoongesteld in het Museum of the Bible in Washington (DC). Wie daar per ongeluk in de buurt is kan het met eigen ogen aanschouwen. De naam is in zichzelf al een onmogelijkheid.
Het lijkt wellicht onbegrijpelijk dat notabene een bisschop zo rigoureus de schaar liet zetten in de heilige Schrift zelf. Maar eigenlijk is het vooral onthullend. Kennelijk staat er, met name in het Oude Testament, erg veel dat mensen op de gedachte zou kunnen brengen dat slavernij, mishandeling, mensenhandel en uitbuiting helemaal niet in overeenstemming te brengen zijn wat de bijbel zegt. Stel je voor dat mensen die verscheept waren als geketende handelswaar zouden lezen wat de Torah en de profeten van Israël te zeggen hebben over ‘de vreemdeling, de wees en de weduwe’.
Gedeelten als Deuteronomium 24,14-22 of Jeremia 22,1-5 kwamen de bisschop slecht uit. Dus: de schaar erin! Maar ook de apostel Paulus werd onbekommerd gecensureerd. Galaten 3,28 – …hierbij is geen sprake van Jood of Griek, van slaaf of vrije… – werd weggeknipt, maar Efeziërs 6,5 – …slaven, weest uw heren naar het vlees gehoorzaam met vreze en beven… – had de bisschop het liefst vet laten drukken.
Slavernij
De timing van de bisschop is interessant. Juist een jaar voor de publicatie van de Slave Bible was er een Engelse wet van kracht geworden die slavenhandel in de Westindische koloniën aan banden legde. In de tweede helft van de 18e eeuw waren er in Engeland, maar een decennium eerder al in Schotland, enkele rechtzaken geweest waarin een weggelopen of vrijekochte zwarte slaaf met succes de vrijheid van zichzelf en zijn gezin bepleitte. Zowel het humanisme van de Schotse Verlichting, als het evangelische vuur van mensen als William Wilberforce waren drijvende krachten achter de anti-slavernij-beweging. Waarbij het niet zal verbazen dat de belangrijke rol daarin van slaven zelf, niet in de laatste plaats de vrouwen onder hen, zwaar onderbelicht is gebleven in veel historische studies. Dat bovendien de suiker- en katoenplantages in de eerste helft van de 19e eeuw economisch steeds slechter draaiden, waardoor de slavenhandel ondermijnd werd, is al in 1944 uiteengezet door Eric Williams, de latere premier van Trinidad & Tobago. Maar voor de bisschop van Londen was het in 1808 kennelijk nog duidelijk: slavernij hoort bij de van God gegeven orde der dingen en dus past de slaaf louter onderwerping.
In elk geval liet de uitspraak van Lord Auchinleck, president van de Schotse Hoge Raad (‘Court of Session’), in januari 1778 er geen misverstand over bestaan, toen hij verbood dat een voormalige slaaf zou worden teruggestuurd naar West-Indië:
Although in the plantations they have laid hold of the poor blacks, and made slaves of them, yet I do not think that is agreeable to humanity, not to say to the Christian religion. Is a man a slave because he is black? No. He is our brother; and he is a man though not of our colour; he is in a land of liberty, with his wife and his child: let him remain there.
Zie: Iain Whyte, Scotland and the Abolition of Black Slavery, 1756-1838 (Edinburgh: Edinburgh University Press, 2006) p9
Wordt het zo langzamerhand geen tijd om Ketikoti (1 juli), de herdenking van de afschaffing van de slavernij in de Nederlandse koloniën, definitief toe te voegen aan de nationale kalender? Opdat wij niet vergeten – bijvoorbeeld dat Nederland in 1867 het laatste Europese land was dat slavernij afschafte.
Bijbelmisbruik
Hoe kan dan de bijbel worden misbruikt om mensen te knechten als slaaf en tegelijk slavernij te legitimeren? Dat is simpel: omdat inderdaad elke ketter zijn letter wel heeft, kun je altijd selectief genoeg lezen om jouw punt te scoren en schijnbaar de bijbel aan jouw kant te hebben. Het enige verschil met de Londense bisschop is dat die ook letterlijk de schaar in de Schrift liet zetten. Meestal worden grote gedeelten die een spreker onwelgevallig zijn gewoon genegeerd.
Zo werd vrouwen de mond gesnoerd, kinderen idem ditto en werd het kerkvolk opgedragen zich zonder meer te schikken naar iedere wens van iedere overheid, zelfs als die een bezettende macht was.
En wat betreft die ‘ketter’: delen uit de bijbel weglaten of verwijderen is niet minder dan een christelijke oerzonde. Marcion deed het al in de 2e eeuw, toen de inkt van het Evangelie naar Johannes nog maar nauwelijks droog was. De kerk heeft daar zeer consequent en zeer afwijzend op gereageerd, maar de oude zonde heeft zich in alle eeuwen steeds weer herhaald.
Jehova’s Getuigen hebben vandaag de dag een eigen bijbelvertaling die nogal selectief kan omgaan met de grondteksten. Met wat goede wil kun je daar nog een verschil in theologie achter zoeken. Maar een beroemd theoloog als Adolf Harnack heeft er begin 20e eeuw nog voor gepleit om het Oude Testament maar gewoon af te schaffen. En dat is een legitimering voor antisemitisme.
Was dat maar gewoon een oprisping uit het verleden geweest. Maar vandaag verkondigt een bekende Amerikaanse prediker als Andy Stanley – stond met z’n neus vooraan bij de inauguratie van Donald Trump – hetzelfde: schaf het Oude Testament maar af, want Jezus weet het toch beter. Hij krijgt tegengas, gelukkig wel, maar het simpele feit is al onthutsend genoeg. Ook in Duitsland steken dit soort levensgevaarlijke discussies weer de kop op.
De bijbel verdient het om onverkort gelezen te worden, zonder hiërarchische onderscheidingen en zonder dogmatische vooringenomenheden, maar vooral inclusief het vreemde en Joodse, het onthutsende en bemoedigende. Alleen dan kan heilige Schrift lezers werkelijk bevrijden van hun slavernij.